Introductie

Boris Mikhailov
(1938, Kharkov, Oekraïne / werkt in Kharkov, Oekraine en Berlijn, Duitsland)

Boris Mikhailov staat bekend als de belangrijkste en meest invloedrijke fotograaf uit de voormalige Sovjetrepubliek. In tegenstelling tot vele van zijn generatiegenoten zoals Ilya Kabakov en Eric Bulatov, die vrij vroeg in hun loopbaan Oekraïne inruilden voor Moskou en die later vrij snel naar het Westen emigreerden, bleef Boris Mikhailov tot diep in de jaren ’90 wonen en werken in de weinig opgemerkte stad Kharkov. Hij hield altijd vast aan het uitgestrekte, haast vergeten achterland van de Sovjet-Unie. Ook nu hij in Berlijn leeft, verblijft hij nog regelmatig in zijn geboortestad.

Mikhailov, die werd opgeleid als technisch ingenieur, begon omstreeks 1965 met het maken van foto’s. Nadat hij in 1966 zijn job verloor omdat de KGB had ontdekt dat hij met apparatuur van zijn werkgever naaktfoto’s van zijn vrouw had genomen, vestigde hij zich als zelfstandig fotograaf. Zo hield hij zich jarenlang onledig met het op bestelling uitvergroten en retoucheren van snap shots en familiekiekjes die de opdrachtgevers daarna als een soort ersatz-schilderijen in hun woonkamer aan de muur hingen. Dit breed aanvaarde photoshoppen avant la lèttre, dit retoucheren van foto’s, gaf eenieder het gevoel dat de ‘waarheid’ van een fotografisch beeld vrijelijk kon worden gemanipuleerd. Een overtuiging die geheel strookte met de praktijk van het toenmalige communistische regime.
Het Sovjetregime bepaalde in die tijd verder dat fotografen zich niet mochten inlaten met het maken van foto’s van strategisch belangrijke plaatsen, van foto’s waarvan het camerastandpunt hoger lag dan de tweede verdieping, van foto’s die de goede naam en faam van de USSR konden aantasten of van naaktfoto’s. Boris Mikhailov heeft zich officieel maar op een subtiel kritische manier aan de eerste twee vereisten gehouden, aan de derde heeft hij zich nooit gestoord.

Vanaf de late jaren ’60 heeft Boris Mikhailov een lange lijst van thematische werkseries ontwikkeld. De series zijn onderling zeer verschillend; de ene serie is meer historisch-documentair van karakter, terwijl de andere serie eerder conceptueel is en nog een andere Boris Mikhailov’s groot gevoel voor humor laat zien. Het totaalbeeld van zijn oeuvre oogt daardoor zeer rijk en divers. De fotograaf zegt hierover dat hij een som van beelden, sequenties en series nodig heeft; die verscheidenheid staat hem toe een schaduw van twijfel te gooien over de juistheid van één enkele visie of perceptie. Een optie die ongetwijfeld ook te maken heeft met de aangeboren huiver die elk kunstenaar kenmerkt, en zeker elk kunstenaar uit de voormalige Sovjet-Unie.

Veel van Mikhailov’s series leunen aan bij wat we in het Westen ‘documentaire fotografie’ noemen. De kunstenaar stelt zich op als antropoloog, die de dynamiek binnen een groep observeert. Daarbij gaat Boris Mikhailov overigens het morele vraagstuk niet uit de weg. Hij is zich zeer bewust van de moeilijke ethische positie die hij als kunstenaar ten opzichte van zijn onderwerp inneemt: “Wat kan een fotograaf doen? Hoe moet ik als kunstenaar handelen? Ik was er me zeer van bewust dat het fotograferen van de armoede die ik rond me zag en die ik niet kon ontkennen, mijn professionele en civiele plicht was. Anderzijds begrijp ik ook de traditionele kritiek die stelt dat je andermans lijden niet gebruikt.”

Boris Mikhailov heeft gedurende zijn meer dan 40 jaar lange loopbaan een indrukwekkende lijst van tentoonstellingen en prijzen gekregen. Hij stelde o.a. tentoon in het MoMA - Museum of Modern Art, New York (1993 en 2011), in Portikus, Frankfurt (1995), in de Kunsthalle Zürich (1996), in de DAAD-Galerie, Berlijn (1997), in het Stedelijk Museum, Amsterdam (1998), in het Sprengel Museum,
Hannover (1998, 2007, 2011 en 2013), in het Centre National de la Photographie, Parijs en in het Museum of Modern Art, Ljubliana (1999), in Tate Modern, Londen en in het Fotomuseum Winterthur (2003), in het Institute of Contemporary Art, Boston, MA (2004), in het Centre de la Photographie, Genève (2005), op de Biënnales van Venetië (2007, Oekraïens Paviljoen) en Sydney (1996 en 2000) en in de Berlinische Galerie, Berlijn (2012). In 2014 nam hij deel aan Manifesta 10 in Sint-Petersburg.
In 2000 won Boris Mikhailov voor zijn oeuvre de Hasselblad Foundation International Award in Photography.